De oorsprong van Kerst

Meestal wordt er gezegd dat kerst het feest is van de geboorte van Christus, maar net zoals het sinterklaasfeest, kent ook het kerstfeest een heidense oorsprong. Sterker nog, in Christelijke kringen bestond het feest pas in 325, dus eeuwen na Christus’ geboorte. Kerst was echter al veel langer voor die tijd bekend bij paganisten onder andere benamingen en vandaar dat ik het feest in dit artikel zal bespreken.

Er wordt in Egypte sinds het jaar 150 een verschijningsfeest gevierd, genaamd Epiphanie. Een oorspronkelijk Egyptisch feest dat ingevoerd is door Basilides, een gnostieke leraar die omstreeks 130 in Alexanderië leefde. Hij beschouwde Jezus als een transcendent licht dat in ieder mens aanwezig is als een oerbeeld van zelfbewustwording. Toen het Christendom haar intrede deed, bleek het moeilijk om oude volksgebruiken te vernietigen. Uit praktische overwegingen besloten predikers een paar eeuwen later om de oude feesten te behouden en ze een christelijk tintje te geven. Epiphanie werd Drie Koningen en het heidense lichtfeest werd Kerst. De benaming “kerst” is een verbastering is van het woord “kerstenen” dat “christelijk maken” betekent. Overblijfselen van het heidendom zijn echter nog steeds herkenbaar, net zoals gnostieke elementen. Kerst is er zelfs mee doordrenkt…

Een belangrijk heidens symbool is met name de kerstboom. Zoals de Eik de heiligste loofboom was bij voorvaderen, zo blijft de Den de meest geëerde naalddrager. Een boom waarin de goden hun intrek namen. Velen beweren dan ook dat de reden waarom wij in Nederland met kerst een denneboom plaatsen afstamt van Tanfanæ, een godin die men eerde met een dennenfeest binnen het oude heidendom. Ze werd niet alleen met naaldbomen geassocieerd, maar ook met water. Er is weinig over haar bekend, maar in Ommen vond men in 1336 een stempel, die een vrouw toonde met een dennentak, zonnesymbool, een katachtige vorm en een vogel, waardoor zij beschouwd zou kunnen worden als een vertolking van de moedergodin van paganisten. Dat de den in verband gebracht wordt met het vrouwelijke is niet nieuw. Het is de boom die gewijd werd aan Freya, de godin der liefde en vruchtbaarheid. Aannemelijk is ook dat de kerstboom een symbool van de boom des levens is. Yggdrasill wordt immers beschreven als een boom die altijd groen moest zijn en met zijn wortels de hemel, aarde en hel omvatte.

De eerder genoemde godin Tanfanæ vertoont overigens overeenkomsten met de Egyptische godin Isis, waarvan waarschijnlijk ook veel Madonna’s met kind zijn afgeleid. Binnen bijna alle godsdiensten zien we zulke Madonna’s in allerlei vormen verschijnen, zoals de Hindoeistische Devaki met het kindje Krisna op haar arm en de Babilonische Hylitta met de kleine Tasmuz op haar knie. Een vrouw met een kind als symbool is waarschijnlijk al zo oud als de mensheid.
In een van de tomben van farao Ramses is de oudste schildering gevonden, die een vrouw bedekt met sterren toont, samen met een klein kindje. Deze godin staat bij de Egyptenaren bekend als Neith. Bijzondere (kerst)kinderen die de dragers symboliseren van religies zijn er dus in alle culturen. Het is ook niet vreemd dat gedurende de winter-zonnewende er zo veel zonnegoden geboren werden, want juist zij kunnen het voortbestaan van het licht garanderen in duistere tijden.

Al door de hele geschiedenis heen, kennen we een winterfeest van licht, dat te herleiden is naar de voor-Christelijke vuren ter ere van de Zonnegod. De heidense zonne-mythe is waarschijnlijk de oorsprong van alle kerstachtige winterfeesten, waarvan ook het Germaanse Joelfeest gewijd aan de zonnegod een voorbeeld is. Veel heidenen, maar ook Romeinse soldaten, vierden de Mithrasdienst op 25 december, een dienst voor de onoverwinnelijke lichtgod Mithras die in de laatste maand op de 25e geboren is. Mithras kwam ter wereld in een grot, Christus in een stal en paralellen zijn daardoor makkelijk te trekken, met als prototype Isis die de zon als vrucht bracht met de drie wijze sterren die nog steeds zichtbaar zijn in de gordel van het sterrenbeeld Orion.

De Romeinen vierden “Saturnaliën” een feest waarbij men bomen versierde en de vuurgod Saturnus verheerlijkte. Keltische volkeren ontsteken nog steeds op de heuvels de vuren voor Baal op 25 december. Dat uitgerekend Jezus op dezelfde dag geboren zou zijn, is natuurlijk best vreemd, maar uit vele geschriften blijkt dat grote godsdienstige figuren door de tijd heen geboren werden tijdens het zonne-stilstandpunt in de winter. Overeenkomstig is dat ze allen in het voorjaar richting de hemel herrijzen als teken van een overwinning op de dood. In het begin van de vorige eeuw was e.e.a. een agendapunt tijdens vergaderingen van moderne theologen, waarin werd bediscussieerd of de geschiedenis van Christus zou kunnen afstammen van deze gnostische mythen die gebaseerd zijn op de aardse zon.

Kerst lijkt dus vooral een zonnefeest in wintertijd te zijn. Dat voorvaderen de zon gingen aanbidden en onze lichtbron beschouwden als de universele en allerhoogste godheid is natuurlijk niet zo vreemd. In allerlei oude culturen speelt de zon een centrale rol met tot gevolg dat er aan deze lichtbron personificaties werden gekoppeld, zoals die van Apollo, Bacchus, Dionysos, Hercules, Zeus, Uranus, Balder en Vulcan. De zon werd gezien als het oog van Ra, Odin, Anubis en Ammon en werd het schild van Frey en het licht van Logos.
Dat er linken zijn tussen de zon en Koning Salomon is ook niet gek. SOL-OM-ON bestaat uit drie verschillende woorden in drie verschillende talen, die allen “Hoog Licht” betekenen. De Hierofanten (Hogepriesters) versierden zichzelf met emblemen van de zon, een aspect dat zelfs terug te vinden is in het Sol Invictus, dat geborduurd staat op de rug van gewaden van Katholieke priesters en “onoverwinnelijke zon” betekent.

Wellicht is het bovenstaande een reden dat we kerst ook een beetje associeren met engeltjes en dat terug laten komen in versieringen, afgeleid van engelen, aartsengelen en andere lichtwezens die volgens sommige beschrijvingen op kleine zonnen lijken of wezens zijn met een stralende energie van goudwit zonlicht.
Bovendien zijn er nog veel meer kerstversieringen waarmee we in deze tijd onze huizen aankleden die we eigenlijk niet zo maar toepassen, ondanks dat we het minder bewust doen. Hulst, maretakken en kerststronken spelen een rol in allerlei oude legenden. De Germaanse Teutonen gebruikten kerststronken voor natuuraanbidding, de Romeinen wisselden hulsttakken uit als vriendschapsteken tijdens Saturnaliën en de besjes van zulke takken waren voor heidense voorouders een symbool van vruchtbaarheid. De Druïden gebruikten de hulsttakken tijdens ceremonies. De benaming “Druïden” die het oud-Keltisch religieus broederschap droeg, is afgeleid van het Keltische woord “dru” dat “eik” betekent. De stroming bestond uit priesters die tevens optraden als rechters. De Druïden zijn net zo verketterd door de kerk als b.v. de Katharen.

Het ophangen van glimmende voorwerpen werd uitgevoerd om boze geesten af te schrikken, die van nature angstig zouden zijn voor spiegels. De kerstballen deden echter pas veel later hun intrede en waren van origine heksenballen, bedoeld om heksen te kunnen herkennen, waarvan een paar eeuwen geleden gedacht werd dat ze niet in spiegels te zien waren. Ook werden de ballen benut om ze te vangen. Men hing de glanzende of glazen ballen voor het raam en als een heks of boze geest die aan zou raken, werd die in de bal gevangen.

De piek in de kerstboom wordt vaak gezien als een puur Christelijk symbool en een verwijzing naar de ster van Bethlehem. Meestal betreft de piek echter geen ster, maar eerder een fallussymbool, dat dan weer verwijst naar de mannelijke viriliteit. De boom als vrouwelijk symbool en dit mannelijke teken, verenigen dan ook de vruchtbaarheid die de oorspronkelijkheid van het oude kerstfeest uitstraalt en te herleiden is naar de oude culturele associaties die het onder andere met de zonnewijzer te maken heeft en met de mythe van Osiris uit het oude Egypte. Een mythe die gaat over dood en wederopstanding, gesymboliseerd door het sterven van de zon en de wedergeboorte middels de zonsopkomst.
De Ouden beweerden overigens dat al het leven is ontstaan uit de zon. Dat is zelfs terug te vinden in oude Hindoeïstische literatuur, waarin beschreven staat dat embryo’s door middel van etherische navelstrengen verbonden blijven met het zonne-lichaam.

De kerstman zoals wij die vandaag de dag kennen, bestaat nog niet zo lang en wordt vaak gezien als een commerciële uitvinding. De amerikaanse Santa Claus zou zijn afgeleid van Sint Nicolaas, maar of dat echt zo is… De Lutin, een franse kabouter, lijkt er wel verdacht veel op en wordt gezien als een huisgeest die zich onzichtbaar kan maken. De geschenken brengenden Tomte uit Scandinavië, zagen er ook een beetje zo uit en vertolkten de ziel van de eerste bewoner van een huis volgens heidens geloof.
Binnen genootschappen zoals de Vrijmetselarij, wordt tijdens de initiatie voor de 3e graad ook een op de kerstman lijkende outfit aangetrokken. Zie hier een foto.
Hoewel er nogal gespeculeerd wordt over de occultistische grondslag, is deze figuur kortgezegd een vertolker van Hiram Abiff, de hoofdarchitect van Koning Salomons tempel die ook in de bijbel genoemd wordt.
De grondslag van Hiram Abiff is te vinden in de moord en opstanding van de Egyptische Osiris. Uit de borst van de in stukken gehakte Osiris groeide een boom die vaak ook met de kerstboom geassocieerd wordt. De kerstkrans die nog steeds vaak op deuren prijkt, heeft daarom meer te maken een grafkrans die men ophing om de “mare” (nachtmerries of heksen) weg te jagen. Zo’n ronde mistletoe, werd van origine niet van hulst met rode bessen gemaakt, maar van de witte bessen dragende vogellijm, ook wel maretakken of heksenkruid genoemd.

Net zoals er tegenstanders zijn van het sinterklaasfeest, zijn er ook mensen die kerst het liefst zien verdwijnen. Als belangrijkste argument draagt men daarbij aan dat het heidense feest is overgegaan in een Christelijke variant en dat het daarom niet Christelijk is. Deze tegenstanders ergeren zich eraan dat het vooral dagen zijn waarbij men kinderen leert te geloven in een enge man die op de geboortedag van Christus met cadeaus zieltjes koopt. Boze tongen beweren dat de oorspronkelijk zonnegod van het kerstfeest eigenlijk de duivel is en dat Santa een anagram is van Satan. Het licht van kerst, zou dan het licht van Lucifer zijn, waardoor kerstmis geen “Christus Mis” is. En zo zijn er in de wereld van gelovigen twee kampen ontstaan met vele discussies over de aard van echt licht en vals licht tot gevolg.

Wie de oude boeken bestudeert, ziet dat de paganistische zonnegod in de loop der tijd veranderde in een afgod en merkt ook dat er meer achter ons kerstfeest schuilgaat, dan velen vermoeden.
Ik heb niet zo veel met kerst en als dierenmens gaat mijn hart ieder jaar vooral uit naar de 2,4 miljoen dieren die alleen al in Nederland worden gegeten gedurende de twee kerstdagen, iets wat ik niet kan rijmen met “naastenliefde”. Opvallend is wel dat de pagane, heidense auteurs uit de oude tijd een indrukwekkende stoet van vegetariërs oplevert, zoals Pythagoras, Empedocles, Plutarchus, Seneca, Plotinus en Porphyrius. Jammer dat we zo veel van ze hebben bewaard, maar uitgerekend hun gedachten over vlees niet geïntegreerd hebben met kerst.
Op dit blog kun je ook wat meer lezen over de oorsprong van het Sinterklaasfeest en van Pasen.
© Monique Hendriks

Geraadpleegde bronnen:
* Het Kerstfeest in den Oud-Christelijken tijd, auteur Dr. J. Fernhout, tijdschrift Stemmen des Tijds, uitgeverij Ruys, 01-12-1927
* Het Kerstfeest, auteur: H. Borel, tijdschrift De Kroniek, 1917
* Tijdschrift Volkskunde, Hoste Elsevier Gent, 1896
* Artikel “Heuvelrug”, Nieuwsblad van het Noorden, 19-07-1985, uitgeverij Nieuwenhuis
* Nederlandse sagen en legenden, J. Cohen, 1917, uitgeverij Thieme
* Wetenschappelijke bladen, uitgave 01-01-1900, Kruseman
* Volkskunde, 01-01-1899, Hoste, Elsevier Gent
* Vragen van den dag, C.L. Brinkman, 1889
* De Encyclopedia Americana & De Encyclopedia Britannica
* The secret teachings of all ages, auteur: Manly P. Hall, 1928
* Tijdschrift Stemmen des tijds, Ruys, aflevering 12, 01-12-1927